Sztuka wczesnego średniowiecza w Europie

Wprowadzenie do sztuki wczesnego średniowiecza

Wtargnięcie barbarzyńców oznaczało dla mieszkańców Europy starożytnej ostateczne załamanie się wykształconej przez wieki kultury.
Rodząca się sztuka narodów barbarzyńskich odznaczała się przepychem oraz podkreślanym na każdym kroku zamiłowaniem do wojny. Na przykład groby zmarłych przywódców ozdabiane były zdobionymi mieczami i koronami. Często w sztuce plemion germańskich odnaleźć można motywy zapożyczone od Scytów i Persów. Sztuka starożytna odznaczała się pięknem formy i harmonią, barbarzyńcy natomiast zdradzają ją w sztuce emocjonalny nastrój. Dużą uwagę przywiązywali do postaci zwierząt, którymi z biegiem czasu nadawano coraz więcej udziwnionych cech, upodobniających do istot niesamowitych. Ornamenty, niezwykle częste w sztuce germańskiej przedstawiają niespokojne motywy takie jak: zaplatające się ze sobą zygzaki, niczym gniazdo węży. Ornamenty i cała sztuka barbarzyńska tchnie dzikością, napięciem i dynamiką ruchu.
Pod koniec V wieku powstało państwo Franków. To rodzące się mocarstwo rozwijało się nie tylko gospodarczo, ale również kulturalnie. Biskupi owego państwa strzegli tradycji rzymskiego prawa i kultury antycznej. Doceniali oni bowiem dokonania artystów starożytnych, już w VIII wieku powstał ruch tak zwanego karolińskiego renesansu. Przykładem na kulturalny zwrot ku antykowi może być wybudowanie kaplicy pałacowej, później katedry w Akwizgranie na wzór kościoła San Vitale w Rawennie, który spośród wszystkich świątyń wczesnego średniowiecza był najbliższy ideałom starożytności. Ale sztuka karolińska nie tylko naśladowała wzory antyczne, w miniaturach z tamtego czasu wyraźnie widać próbę połączenia starożytnych z duchem sztuki barbarzyńskiej. Tutaj przykładem może być grzebień Heriberta, który pochodzi ze szkoły z w Metzu z IX lub X wieku, a używany był do celów liturgicznych w czasie uroczystej sumy biskupiej.


Grzebień Herberta

Rozłam religijny i jego konsekwencje w sztuce.

W roku 1054 nastąpił ostateczny rozłam Kościoła. Na chrześcijaństwo wschodniej Europy wpływ miała filozofia starożytnej Grecji, natomiast w zachodniej części przeważał rzymski sposób myślenia. W Kościele wschodnim poświęcono dużo uwagi kontemplacji na temat istoty Boga, natomiast na Zachodzie koncentrowano się bardziej na stosunku człowieka do Boga. Różnica pomiędzy Wschodem, a Zachodem widoczna jest w sztukach plastycznych. Sceny z misji bizantyjskiej z Cypru to kompozycja jasna i klarowna w odróżnieniu od grzebienia z Metzu i miniatur karolińskich, które uderzają abstrakcyjnymi rozwiązaniami. Sztuka Zachodnia oddala się od wzorców antycznych, zwracając się ku ekspresji i dekoracyjności w wyrazie sztuki.
Za panowania cesarzy Ottonów w X wieku zachodzą w sztuce zmiany. Jeśli chodzi o malarstwo, to portrety stają się coraz bardziej schematyczne. Postać ujmowana jest płaszczyznowo bez przedstawiania głębi przestrzeni i gry światła. Z portretów bije barbarzyńska przemoc, uduchowione malarstwo karolińskie zostaje zastąpione przeładowanym przepychem.
W owym czasie trwał konflikt między władzą świecką, a duchową. Kościół sukcesywnie podporządkowywał sobie naukę i gospodarkę. Dlatego też ze względów ideologicznych i finansowych największym mecenasem sztuki było duchowieństwo. Tak więc sztuka wczesnego średniowiecza koncentrowała się w większości w klasztorach. Mnich Teofiliusz autor podręcznika wiedzy o sztuce pisał, iż twórczością artystyczną można się zajmować tylko „w imię przyszłego zbawienia”.
Papież Grzegorz Wielki z myślą analfabetach twierdził, że sztuka dla nich może być zastępstwem Pisma Świętego.


Styl romański to nurt w sztuce Europy zachodniej XI i XII wieku.

Sztuka romańska wywodziła się głównie z tradycji lokalnych oraz dużą rolę odgrywały wpływy bizantyjskie, syryjskie i mezopotamskie. Nazwa sztuki „romańskiej” świadczy o tym, że zainteresowanie starożytnością w tej epoce nie wygasło. Najpełniej sztuka ta rozwinęła się we Francji. We Włoszech głównymi ośrodkami sztuki romańskiej były: Piza, Modena, Werona, natomiast w Niemczech: Trewir oraz Spira.
Romańskie malarstwo ścienne tworzyło wielkie kompozycje wypełniające apsady bazylik. W XIII wieku we Włoszech rozkwitło malarstwo tablicowe. Również popularne były witraże przedstawiające świętych.
Człowiek średniowiecza przywiązywał dużą wagę do kolorów. Kolory są symboliczne. Biel- czerń ma ideologiczny charakter. Zieleń jest kolorem dwuznacznym, symbol zwodniczej i niebezpiecznej młodości. Zło tkwi w kolorze żółtym - barwie oszustwa osób. Przede wszystkim wielobarwność, pasiastość wskazuje na śmiertelne niebezpieczeństwo. Złoto dominuje nad innymi korami, jest symbolem najwyższej wartości.


Obraz ten jest przykładem tak zwanego „sporu”, w którym ukazana jest rozmowa: Śmierci i Człowieka. Do najbardziej znanych utworów tego rodzaju zalicza się miedzy innymi „Dialog Śmierci z Człowiekiem”(łac. Dialogus Mortis cum Homine) z XII wieku. Zilustrowana tu została postać trupa z kosą, głoszącego władzę nad życiem ludzkim. Śmierć została uosobiona z postacią trupa. Nadgniły, przysłonięty białym całunem, wyposażony w kosę, miecz lub sierp. Rozmówcą Śmierci był człowiek. Filozofowie średniowieczni zdefiniowali człowieka jako stworzenie obdarzone rozumiem i cechą śmiertelną. Uważano, że człowiek łączy się w dwa przeciwstawne pierwiastki: materialny i niematerialny, ciało i dusza, a umieranie wyobrażano sobie jako rozdzielenie się tych elementów.


Zmarły przed swoim Sędzią, miniatura mistrza
tzw. Grandes Heuresn de Rohan.

Wyobrażenie śmierci nawiązujące do obrazu ciała zmarłego stało się najpospolitsze w sztukach chrześcijańskiego Zachodu. Od XI wieku ukazywano postacie żywe w kontraście z trupami. Przykładem może być miniatura mistrza tzw. Grandes Heuresn de Rohan, Zmarły przed swoim sędzią. Ciało zmarłego jest wychudzone i nagie. Z nieba spogląda dostojny starzec - to sam Bóg. Ma na głowie cesarską koronę i miecz w dłoni. Zmarły zwraca się do boga o odpuszczenie grzechów. Bóg mu odpowiada, że za swe grzechy będzie czynił pokutę. W tle można ujrzeć diabła, który walczy o duszę oraz archanioła Michała.
Człowiek, przedstawiony na obrazie jest bezsilny i May wobec Stwórcy. Obraz wyraża nadzieję malarza w osiągnięcie żalu za grzechy i pokuty po śmierci. Artysta w obrazie tym wyraża swoją wiarę w czyściec – miejsce, gdzie dusze pokutują za grzechy, by potem osiągnąć szczęcie w raju. Bóg zapowiada człowiekowi również dzień Sądu Ostatecznego.
Na obrazie tym nie ma upersonifikowanej strasznej śmierci, jest ona przedstawiona tu nie jako postać, ale stan człowieka. Ze względu na to, że autor kładzie nacisk na spotkanie człowieka z Bogiem i nadzieję na odpuszczenie grzechów wydaje mi się, iż obraz ma pozytywną aurę. Niemniej jednak postacie: Diabeł i Anioł w tle przypominają o odwiecznej walce dobra ze złem, to moralizatorski, charakterystyczny dla twórczości średniowiecznej, wydźwięk obrazu.